حل چالش آب با استفاده از منابع گیاهی و جانوری مقاوم، پرمحصول و کم‌توقع

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ محمدتقی امانپور، تنها معاون آموزش تحقیقات وزارت جهاد سازندگی، در مقاله‌ای که برای انتشار بصورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار داد، درخصوص حل چالش آب با استفاده از منابع گیاهی و جانوری مقاوم، نوشت:

الف) مقدمه

تقدیر و تشکر از مردم صبور، فداکار و غیرتمند این سرزمین، و نیز قدردانی از رزمندگان سلحشور و جان‌برکفی که با مقاومت شجاعانه و حکیمانه، دشمن را سرافکنده ساختند، کم‌ترین وظیفه ما در برابر این ایام است. امید آن می‌رود که تمامی دست‌اندرکاران، از تجربه دفاع مقدس دوازده‌روزه، هر یک به سهم خویش، درس‌های لازم را برای پر کردن خلأها و تقویت قابلیت‌های بازدارندگی و تاب‌آوری کشور بیاموزند. بر همین اساس، ادامه یادداشت‌های مرتبط با چاره‌جویی برای عبور از چالش آب در دستور کار قرار دارد. این یادداشت‌ها با تکیه بر “مدیریت جهادی” به‌عنوان الگویی راهبردی برای تحول و تمدن‌سازی، به دنبال آن است تا نشان دهد حل‌وفصل چالش‌های کلان کشور از جمله بحران آب، با اتکا بر این الگو کاملاً ممکن و عملی است.

الگوی مدیریت جهادی که در پایان سال 1403 نهایی و آماده چاپ شده و به مسئولین ارشد نظام نیز تقدیم گردیده، برای تمامی مسائل اصلی حکمرانی، راهکارهایی مبتنی بر مشارکت مردم، جذب سرمایه‌های مردمی، و تقویت اقتصاد ملی با رویکردی مردم‌محور ارائه داده است. در حوزه آب، این مجموعه راهکارها تاکنون در قالب سه یادداشت مستقل ارائه شده‌اند: نخست، تولید 100 میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق آبخیزداری و آبخوان‌داری؛ دوم، ارتقای بهره‌وری نظام‌های آبیاری از سطح 40 درصد فعلی تا سقف 85 درصد؛ و سوم، استفاده از آب‌های غیرمتعارف اعم از آب شور، لب‌شور، و پس‌آب‌ها.

در همین زمینه بیشتر بخوانید

دستاوردهای تحول‌آفرین آبخیزداری در نائین

حل چالش آب با «بهره‌وری در مصرف آب کشاورزی»

امکان افزایش راندمان آب کشاورزی، از 40 به 85درصد

 استفاده از آب‌های غیرمتعارف شور و لب‌شور و پس‌آب‌ها

برای هر یک از این محورها، پاسخ‌هایی به سؤالات و ابهامات تخصصی نیز تدوین و منتشر شده است. اکنون، در این چهارمین رقیمه، به بررسی ظرفیت‌های استفاده از منابع گیاهی و جانوری مقاوم، پُرمحصول و کم‌توقع در مدیریت مصرف آب پرداخته خواهد شد؛ رویکردی که می‌تواند همزمان دو هدف را دنبال کند: تأمین پایدارتر محصولات مورد نیاز کشور، و کاهش میزان مصرف آب. در ادامه، این موضوع با تفصیل بیشتری بررسی خواهد شد.

ب) مروری بر وضع موجود

بخش کشاورزی با در اختیار داشتن حدود 85 درصد از کل منابع آب کشور، سالانه بالغ بر 85 میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌کند؛ اما این مصرف، نه بر مبنای الگویی علمی و پایدار، بلکه به شکلی غیرکارآمد و پراشکال صورت می‌گیرد. از یک سو، استفاده گسترده از روش‌های سنتی نظیر آبیاری غرقابی، و از سوی دیگر، فقدان برنامه‌ریزی دقیق در حوزه‌های الگوی کشت، بازیافت و بهره‌برداری از پساب‌ها، سبب شده تا این حجم عظیم از آب با بهره‌وری نازل مصرف گردد.

افزون بر این، شناسایی و به‌کارگیری منابع ژنتیکی مقاوم، پُرمحصول و کم‌توقع از نظر نیاز آبی، چه در حوزه گیاهان و چه در حوزه دام، یا به‌درستی صورت نگرفته، یا اگر هم شناختی وجود دارد، سازوکارهای اجرایی و برنامه‌های مدون برای بهره‌برداری کارآمد از این ظرفیت‌ها دیده نمی‌شود.

برای نمونه، در حوزه دام سبک و سنگین، گونه‌هایی همچون بز تالی (مشهور به بز پاکستانی)، گوسفندان بومی مقاوم نواحی خشک، یا گاو سیستانی، ظرفیت‌های ارزشمندی دارند که با تغذیه حداقلی، تولید قابل قبول گوشت و شیر را تضمین می‌کنند. در بخش منابع گیاهی نیز گونه‌هایی چون خار شتر، تاغ (سیاه‌داغ)، گز، قیچ، تمشک وحشی، استبراق، زرشک، بنه، خرفه، جلبک‌ها و دیگر گیاهان شورزی و کم‌توقع، می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در کشاورزی مقاوم به کم‌آبی ایفا کنند.

این یادداشت، با نگاهی نمونه‌محور، به معرفی برخی از این منابع گیاهی و جانوری می‌پردازد. گرچه تعداد گونه‌ها و تنوع منابع بسیار فراتر از آن چیزی است که در یک یادداشت محدود بگنجد، اما هدف اصلی، گشودن باب شناخت، ترویج توجه به این ظرفیت‌های مهجور، و زمینه‌سازی برای بهره‌برداری علمی، آسان و کم‌هزینه از این گنجینه ارزشمند طبیعی است.

در شرایطی که کشور با بحران آب و محدودیت منابع روبه‌روست، بازگشت به این ذخایر بومی، مقاوم و کم‌هزینه، می‌تواند راهبردی مطمئن برای تأمین امنیت غذایی و تحقق اقتصاد پایدار کشاورزی به شمار آید.

ج) گونه‌های گیاهی مقاوم پرمحصول و کم‌توقع

 گونه‌های گیاهی مفید، کم‌توقع و تحول‌آفرین فراوان‌اند. برخی پیش‌تر اشاره شد و در این بخش، به‌طور گزیده به تشریح چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم:

خارشتر

 این گیاه، برخلاف ظاهرش، بسیار مفید، مقاوم و کم‌توقع است و به‌صورت خودرو در بسیاری از نقاط کشور، از اراضی آبی تا دیم، در مناطق پر باران تا کم‌باران، می‌روید. با این حال، هیچ برنامه مدونی برای تولید انبوه و بهره‌برداری تحول‌آفرین از آن تدوین نشده است.

ضروری است که تمامی گونه‌های این گیاه شناسایی شده، بانک ژن آن تشکیل گردد، نمونه‌های اصلاح‌شده و پرمنفعت آن توسعه یابد و سپس به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده در عرصه‌های مختلف، به‌ویژه در اراضی رهاشده، مرتعی یا ظاهراً بیابانی، کشت شود. خار شتر اگر به شکل بوته کاشته شود، طی سه سال به بلوغ کامل می‌رسد. ریشه‌ی آن تا عمق 7 تا 10 متر در خاک نفوذ می‌کند تا رطوبت مورد نیاز را تأمین کرده و محصول دهد.

نخستین فرآورده‌ شاخص آن، شیرابه‌ای شیرین و سرشار از مواد فراسودمند است که با عنوان «گز انگبین» شناخته می‌شود. پس از آن، سرشاخه‌های گیاه برای تولید عرق و اسانس خار شتر به‌کار می‌رود. تنه‌ی گیاه نیز، هم به‌صورت مستقیم و هم پس از غنی‌سازی، قابلیت استفاده در خوراک دام را دارد. فناوری‌های جدید امکان تخمیر تنه را برای تولید بایواتانول فراهم کرده‌اند که راندمان این فرآیند بین 25 تا 40 درصد برآورد می‌شود و تحقیقات برای ارتقای آن ادامه دارد.

پسماند فرآیند تخمیر نیز به‌صورت تفاله‌ای غنی‌شده، منبعی ایده‌آل برای خوراک دام، طیور و آبزیان است که با فرآوری و افزودنی‌های لازم، به خوراک دام استاندارد تبدیل می‌شود.

از سوی دیگر، خارشتر را می‌توان در گستره‌ای وسیع از اراضی کشور کشت کرد، اما مناسب‌ترین عرصه برای این گیاه، مراتع بیابانی و بدون مزاحمت انسانی است که با اجرای طرح‌های آبخیزداری و مدیریت آبخیز می‌توان آن‌ها را به‌طور مؤثر به زیر کشت برد.

پس از برداشت گز انگبین، می‌توان سرشاخه‌ها را برای عرق‌گیری برداشت کرد، سپس تنه‌ی گیاه را برای تولید نهاده‌ی دامی یا سوخت زیستی قطع نمود. مهم‌تر از آن، روی تنه‌ی قطع‌شده، می‌توان انواع صیفی‌جات نظیر خربزه، هندوانه، خیار، گوجه‌فرنگی، بادمجان و… را پیوند زد. هرچند محصولات دیم کوچکتر از نمونه‌های آبی خواهند بود، اما غالباً خوش‌طعم‌تر، شیرین‌تر و سودآورتر خواهند بود.

آیا این‌گونه‌های مقاوم که می‌توانند با کمترین مصرف آب، بالاترین بهره‌وری را رقم بزنند، در برابر سرما و آفات تاب بیاورند، و هم‌زمان چالش‌های آب، انرژی و امنیت غذایی را پاسخ دهند، شایسته‌ی توجه، تکریم، تحقیق و توسعه نیستند؟

آیا نباید پژوهشکده‌ای مستقل، رویدادهای علمی و ترویجی، سازوکارهای تجاری‌سازی، و بسیجی از جامعه‌ی علمی، شرکت‌های دانش‌بنیان و نهادهای متولی برای آن‌ها شکل گیرد؟ آیا نیازمند صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) نیستیم که نوآوران این عرصه را در قالب یک برنامه ملی، همه‌جانبه و جامع حمایت کند؟

بی‌توجهی به خار شتر، همانند وضعیت فعلی، چیزی جز نهایت بی‌تقوایی نیست. در مقابل، تدوین یک برنامه ملی جامع، با تمامی جزئیات لازم برای بهره‌برداری پایدار از این نعمت الهی، تجلی عینی تقوای الهی است.

مگر نه آن‌که تقوا، یعنی شناسایی، حفاظت و بهره‌برداری سنجیده از نعمت‌ها؟ و مگر نه این‌که در آموزه‌ی امیرالمؤمنین علی (ع) آمده است: آنچه را می‌دانید، عمل کنید؛ و آنچه را نمی‌دانید، بیاموزید؟

بنابراین، خار شتر ــ مطابق با آنچه تاکنون در مورد آن تحقیق و تجربه شده‌ ــ نعمتی بی‌بدیل است. و اگر هنوز ابعادی از آن ناشناخته باقی‌ مانده، باید بی‌درنگ مطالعه و بررسی شود و برایش یک برنامه‌ی کارآمد، عملیاتی و مردم‌محور تدوین گردد.

ایجاد ارزش افزوده برای ذی‌نفعان، استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود، و گشودن افق‌های نو در کشاورزی پایدار، از رهگذر این گیاه کم‌توقع و مقاوم، کاملاً ممکن است. سخن در این باب بسیار است، اما در این مقاله، در حد معرفی و طرح مسئله، به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

بنه: درخت طلایی سرزمین

در حال حاضر، بخش عمده‌ای از روغن خوراکی مصرفی کشور وارداتی است. واردات روغن و دانه‌های روغنی، که در سال‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 400 میلیون دلار در سال بود، تا پایان سال 1402 به رقم چشمگیر 7 میلیارد دلار رسیده است. به‌نظر می‌رسد که کفه‌ی سنگین واردات همچنان بر تولید داخلی و خودکفایی می‌چربد.

تولید داخلی روغن خوراکی مستلزم کشت دانه‌های روغنی است؛ فرآیندی که نیازمند مصرف قابل‌توجهی از منابع آبی است. از سوی دیگر، تولید نهاده‌های دامی نیز متکی بر زراعت گسترده و مصرف فراوان آب است. اگرچه بخشی از این نیازها را می‌توان از طریق تولید داخلی تأمین کرد، اما در مواردی که اراضی یا منابع آبی کافی در اختیار نیست، چاره‌ای جز تأمین ارز و واردات باقی نمی‌ماند.

با این حال، در میان راه‌حل‌ها برای کاهش مصرف آب، مدیریت منابع، و در عین حال تأمین بسیاری از نیازهای استراتژیک، یک گونه گیاهی ارزشمند بومی در سرزمین ما وجود دارد؛ گونه‌ای که بدون نیاز به آبیاری، همه‌ی این نیازها را پاسخ می‌دهد: درخت طلایی «بَنه».

بنه، یک درخت جنگلی، دیرزیست، مقاوم، کم‌توقع و منحصر به‌فرد است. عمری چند هزار ساله دارد (بیش از پنج‌هزار سال در برخی گزارش‌ها)، و بدون نیاز به هرگونه نظام آبیاری، می‌تواند بسیاری از نیازهای انسان را تأمین کند. این درخت نه‌تنها در حوزه‌ی امنیت غذایی حرف نخست را می‌زند، بلکه در تأمین منابع آبی، انرژی، معیشت پایدار، و حتی در حوزه‌هایی چون مصالح مسکن و داروهای طبیعی نیز قابلیت‌های چشمگیری دارد.

سؤال بنیادین اینجاست: اگر درخت بنه، این همه مزیت راهبردی و کاربردی دارد، چرا تاکنون به‌درستی معرفی نشده و اگر هم معرفی شده، چرا ترویج و عملیاتی نشده است؟ واقعیت آن است که پاسخ روشن و دقیقی در اختیار نداریم. 

اما اکنون، با شناخت بهتر وضع موجود، آگاهی از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های این گونه طلایی، و ترسیم مسیر مشارکت مردم و سرمایه‌گذاران، می‌توان گام به گام برای بهره‌برداری حداکثری و پایدار از این نعمت بزرگ الهی و بومی برنامه‌ریزی کرد.

در ادامه، تلاش خواهد شد تا به‌صورت اجمالی به قابلیت‌ها، مزایا و سازوکارهای بهره‌برداری خردمندانه از درخت بنه پرداخته شود؛ گامی ضروری در مسیر چاره‌جویی جامع برای چالش‌های مرتبط با آب، غذا، انرژی و معیشت در سرزمین ما.

شناخت وضع موجود جنگل‌های بنه

 بنه یا پسته‌ی وحشی، در سراسر ایران قابل رویش است، مگر در دو محدوده‌ی مشخص: یکی نوار سواحل دریای خزر و دیگری نواحی پست و کم‌ارتفاع که سطح آن‌ها پایین‌تر از 650 متر از سطح دریاست.

این گونه‌ی گیاهی آن‌چنان مقاوم، مفید، ارزشمند و خدمت‌رسان است که حتی در مناطق بسیار کم‌بارش ــ با بارندگی سالیانه حدود 100 میلی‌متر یا کمتر ــ نیز می‌روید، رشد می‌کند، به بار می‌نشیند و با تکیه بر قابلیت‌های منحصر‌به‌فرد خود، به عنوان راه‌حلی پایدار برای بسیاری از چالش‌های محیطی و زیستی کشور ایفای نقش می‌کند.

فواید و قابلیت‌ها

 برگ درخت بنه آفت‌کش طبیعی ملایمی است و برای تولید سم ارگانیک مفید به شمار می‌آید. صمغ استخراجی از تنه‌ی این درخت، آفت‌کشی قوی، ضدعفونی‌کننده و غنی از ترکیبات شیمیایی ارگانیک است که از آن می‌توان بیش از 110 محصول گوناگون تولید کرد؛ از جمله: انواع آفت‌کش‌های مورد نیاز زراعت، باغداری و گلخانه، نگهدارنده‌ طبیعی محصولات غذایی در انبار، منزل یا یخچال، و همچنین مکمل‌های دارویی انسانی با کاربردهایی نظیر متعادل‌سازی دستگاه گوارش، کنترل عفونت اندام‌ها ــ به‌ویژه عفونت‌های تنفسی ــ و دیگر کاربردهای درمانی که با اخذ مجوزهای لازم، قابلیت تجاری‌سازی دارند.

در حال حاضر، تولید آفت‌کش گیاهی و نگهدارنده محصولات غذایی از صمغ بنه در سنندج توسط دو دانشمند جوان کرد انجام می‌شود و موفق به دریافت مجوزهای لازم از سازمان غذا و دارو شده‌اند.

اما شاهکار درخت بنه، در دانه‌ی روغنی آن نهفته است؛ دانه‌ای که روغن استخراج‌شده‌اش، بنا بر گزارش رسمی صدا و سیما (بازپخش‌شده سه مرتبه در سال 1401)، بهترین روغن خوراکی جهان معرفی شده است.

شایان ذکر است که در دهه‌ی 1370، دو کنفرانس ملی با عنوان «مروارید سبز» برای معرفی و شناساندن ظرفیت‌های بی‌نظیر این گونه‌ی جنگلی طلایی برگزار شد؛ لقبی که به‌حق برای دانه‌ی روغنی بنه برگزیده شده است. صدها مقاله علمی نیز، آثار، برکات و ظرفیت‌های اقتصادی و درمانی این دانه‌ی معجزه‌گر را به تفصیل شرح داده‌اند.

همچنین، پسماند حاصل از روغن‌کشی دانه بنه، منبع مناسبی برای تولید خوراک دام، طیور و آبزیان به شمار می‌آید و می‌تواند جایگزین بخشی از واردات نهاده‌های دامی گردد.

مولدسازی درخت بنه

در فرضی که درخت بنه واجد تمام فوائد یادشده است و در اقصی‌نقاط سرزمین ما به‌صورت طبیعی می‌روید، لازم است به ظرفیت‌های گسترده‌ی آن توجه جدی شود.

هم‌اکنون حدود 10 میلیون هکتار جنگل انبوه از این درخت در کشور موجود است: 2 میلیون هکتار جنگل خالص بنه، و 8 میلیون هکتار دیگر به‌صورت ترکیبی با گونه‌هایی همچون بادام کوهی و بلوط. افزون بر آن، ده‌ها میلیون هکتار دیگر از اراضی کشور نیز پوشیده از جنگل‌های پراکنده یا درختان منفرد بنه در گوشه‌وکنار سرزمین است.

حال این پرسش مطرح است که: چگونه می‌توان این منبع عظیم و پنهان را به سرمایه‌ای مولد و چاره‌ساز مشکلات کشور بدل ساخت؟ راهکار آن، مشارکت واقعی مردم و سرمایه‌گذاری‌های گسترده مردمی در قالب الگوهای نوین اقتصاد زیستی و منطقه‌ای است.

در این مسیر، اقدامات زیر می‌توانند به‌مثابه محورهایی برای تدوین نقشه‌ی راه ملی احیاء، توسعه و مولدسازی درخت جنگلی بنه در اقتصاد کشاورزی کشور مورد توجه قرار گیرند:

1) اشراف اطلاعاتی

جمع‌آوری جامع کلیه اطلاعات مرتبط با درخت بنه، از منابع داخلی و خارجی، و ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی هوشمند در این حوزه، اقدامی ضروری و راهبردی است. این پایگاه‌ها باید تمامی ابعاد مربوط به شناخت علمی و بومی بنه، گونه‌ها و تنوع ژنتیکی، فوائد دارویی، غذایی، صنعتی و زیست‌محیطی، فرآورده‌های قابل استحصال و فرآوری‌شده، و نیز راهکارهای احیاء، توسعه و بهره‌برداری پایدار از این درخت را به‌صورت منسجم و نظام‌مند گردآوری و تحلیل کنند.

2)  حفاظت

ضروری است که آغاز عملیات حفاظت از 10 میلیون هکتار جنگل‌های انبوه زاگرس به‌طور جدی در دستور کار قرار گیرد. اقدامات حفاظتی باید شامل اجرای طرح‌های آبخیزداری در عرصه‌های جنگلی، جلوگیری از برداشت غیراصولی صمغ با روش‌های آسیب‌زا نظیر تیشه‌زنی به تنه درخت، ممانعت از ریشه‌کنی، قطع غیراصولی و هرگونه تخریب مستقیم یا غیرمستقیم باشد.

در کنار این اقدامات، نهال‌کاری هدفمند برای احیاء و توسعه جنگل‌ها، در چارچوب پروژه‌های آبخیزداری، امری ضروری است؛ به‌گونه‌ای که در نهایت، جنگل‌هایی استاندارد، متراکم و قابل بهره‌برداری پایدار شکل گیرد.

در این مسیر، مشارکت مردمی می‌تواند نقشی کلیدی ایفا کند. به‌ویژه از طریق واگذاری عرصه‌های جنگلی در قطعات 500 یا 1000 هکتاری (و یا بیشتر) به بهره‌برداران حقیقی یا حقوقی، با شرایط مشخص برای بهره‌برداری استاندارد، حفاظت و احیاء. بهره‌برداران در این مدل، موظف خواهند بود هم‌زمان با بهره‌برداری، حفاظت کامل از منابع جنگلی را نیز تضمین کنند.

3) بهره‌برداری

مجوز بهره‌برداری از عرصه‌های جنگلی زمانی صادر خواهد شد که عملیات حفاظت آب و خاک و آبخیزداری مرتبط با درختان و عرصه‌های واگذار شده به طور کامل انجام شده باشد. سپس بهره‌برداران موظف خواهند بود در فصل اسفند و فروردین، فرآیند گرده‌افشانی را به‌منظور تأمین باروری درختان تا سطح استاندارد به انجام برسانند. پس از این مراحل، مجوز بهره‌برداری طبق دستورالعمل‌های مصوب صادر می‌شود و بهره‌برداری از میوه و صمغ درختان با رعایت دقیق ضوابط انجام خواهد شد.

تیشه‌زنی به تنه درخت به‌طور کامل ممنوع است و برداشت صمغ باید با فناوری‌های نوین و کم‌خطر، مانند استفاده از سرنگ و لوله‌های موئین به صورت قطره‌چکانی، انجام شود. نمونه‌ای از این فناوری در حال حاضر وجود دارد که نیازمند تدوین دستورالعمل عملی و آموزش بهره‌برداران است.

صمغ برداشت‌شده مجاز، به کارخانه‌های فرآوری مجاز در سنندج (مانند روماک گستر) عرضه خواهد شد و دانه‌های بنه به کارگاه‌های روغن‌کشی معتبر و تحت نظارت دقیق قیمت‌گذاری و کنترل مبادلات واگذار می‌شود. کارخانجات روغن‌کشی باید به فناوری‌های علمی و پیشرفته مجهز شوند تا روغن با کیفیت مطلوب تولید شود.

همچنین در هر کارخانه یا مجموعه‌ای از کارخانه‌ها، واحدهای تولید خوراک دام، طیور و آبزیان راه‌اندازی خواهد شد تا پسماندهای فرآوری به طور کامل استفاده شود. شرکت‌های دانش‌بنیان، تأمین‌کنندگان نهاده‌های دامی و واردکنندگان روغن و کود، همچنین تولیدکنندگان سموم و آفت‌کش‌های گیاهی، موظف به همکاری و مشارکت سازمان‌یافته در اجرای این برنامه ملی خواهند بود تا منافع همه ذینفعان تأمین و از بروز اقدامات مافیایی و کارشکنی جلوگیری شود.

بدین‌سان، در این مختصر با درخت ارزشمند، طلایی و خودروی بنه آشنا شدیم که به صورت دیم و بدون نیاز به آبیاری، محصولات متنوع و چاره‌ساز چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی را فراهم می‌آورد. در ادامه، به بررسی راهکارهای رفع این چالش‌ها خواهیم پرداخت.

چگونگی چاره‌جویی چالش‌ها با احیا و توسعه جنگل‌های بنه

اگر این گونه جنگلی طلایی به درستی شناخته شود و جنگل‌های موجود آن احیا و توسعه یابد، در آن صورت جنگل‌های صنعتی توسعه یافته قادر خواهند بود چالش‌های عمده کشور، از جمله مسائل آب، انرژی و به ویژه امنیت غذایی را به شرح زیر حل نمایند:

تأمین روغن خوراکی

برداشت دانه روغنی از جنگل‌های انبوه بنه در درختان بالغ و تنومند، بین 10 تا 15 کیلوگرم گزارش شده است. میزان محصول در هر هکتار، بسته به تراکم جنگل، متفاوت است و می‌تواند تا حدود یکصد درخت با باردهی مناسب در هر هکتار باشد که نهایتاً حداکثر تا یک و نیم تن محصول تولید می‌کند. البته در جنگل‌های کم‌تراکم و پراکنده این مقادیر کاهش می‌یابد.

در شرایطی که جنگل‌ها فاقد آبخیزداری، گرده‌افشانی مناسب و رسیدگی به برداشت صمغ هستند و آسیب‌هایی به تنه درخت وارد می‌شود، میزان محصول پایین می‌آید و رکود وجود دارد. با این حال، در شرایط بهینه، همراه با نهال‌کاری انبوه، انجام خدمات آبخیزداری، گرده‌افشانی و تأمین کود و مکمل‌های غذایی، برداشت دانه روغنی می‌تواند به سه تا پنج تن در هکتار برسد.

بنابراین، با احیای تنها 10 میلیون هکتار از جنگل‌های انبوه موجود و رسیدگی به درختان، قادر خواهیم بود تا 50 میلیون تن دانه برداشت کنیم. همچنین، با رسیدگی و احیاء 2 میلیون هکتار از جنگل‌های انبوه بنه، حدود 10 میلیون تن دانه قابل برداشت است که در بدترین شرایط پس از روغن‌کشی، یک میلیون تن روغن بنه به دست می‌آید.

این روغن، به دلیل کیفیت و خواص بی‌نظیر، بسیار گران‌قیمت و صادراتی است و قیمت هر کیلوگرم آن تا یک میلیون تومان نیز می‌رسد. پیش‌بینی می‌شود 50 درصد این روغن درجه یک صادر شود و بخشی از آن با روغن سویا یا سایر روغن‌های مرغوب داخلی تهاتر گردد. مابقی با افزودن به سویای وارداتی یا روغن‌های تولیدی داخلی، روغنی با کیفیت بی‌نظیر تولید خواهد شد که هم برای مصرف داخلی کافی است و هم به عنوان برند صادراتی عرضه می‌شود.

اگرچه اعداد و ارقام ذکر شده محافظه‌کارانه و کوچک‌نمایی شده‌اند، اما در صورت احیاء و توسعه جنگل‌ها و اجرای فاز نخست شامل آبخیزداری، نهال‌کاری انبوه و سایر اقدامات لازم، تولید دانه می‌تواند به 50 میلیون تن برسد و ایران به یکی از صادرکنندگان برجسته روغن درجه یک جهان تبدیل شود.

حتی با کاهش ارقام یا افت درصدهای بهره‌وری در روغن‌کشی و دیگر مراحل، باز هم بازار تولید روغن درجه یک مخلوط بین حداقل 2 میلیون تا حداکثر 10 میلیون تن برای مصرف داخلی و صادرات وجود خواهد داشت.

تأمین نهاده‌های دامی

وقتی امکان برداشت تا 50 میلیون تن دانه از جنگل‌های بنه موجود و احیا شده فراهم شود، پس از فرآیند روغن‌کشی و حذف ضایعات، به آسانی می‌توان تولید حدود 10 میلیون تن انواع نهاده را محقق ساخت که قادر است همه نهاده‌های مورد نیاز دام، طیور و آبزیان را به‌صورت شایسته و کافی تأمین نماید.

سوخت زیستی

در فرض احیاء و توسعه ده میلیون هکتار جنگل‌های موجود بنه، که منجر به تولید 50 میلیون تن دانه روغنی شود، پسماند حاصل از روغن‌کشی این مقدار دانه پس از فرآوری مناسب، بیش از 35 میلیون تن خواهد بود. این پسماند به‌عنوان منبعی ارزشمند در تولید سوخت زیستی در پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های سوخت زیستی قابل استفاده است و توان تولید ده‌ها هزار مگاوات برق را دارد. میزان دقیق برق تولیدی، پس از محاسبه راندمان تبدیل پسماندها به سوخت و برق، قابل تعیین خواهد بود.

اشتغال پایدار

تحقیق و توسعه در زمینه تولید نهال‌های اصلاح‌شده، همراه با برقراری آموزش‌های فنی، حرفه‌ای و علمی کاربردی، برای کلیه اقداماتی که در فرایند احیاء و بهره‌برداری از جنگل‌های بنه ضروری است، از جمله آبخیزداری، نهال‌کاری، گرده‌افشانی، برداشت و حمل‌ونقل دانه، روغن‌کشی در کارگاه‌ها و کارخانه‌های بزرگ و کوچک، فرآوری، تولید و بسته‌بندی انواع روغن‌های برند، تولید خوراک دام، طیور و آبزیان، تولید سوخت زیستی، تولید برق، برداشت صمغ و تولید آفت‌کش و نگهدارنده محصولات کشاورزی، یک نهضت عظیم ایجاد اشتغال پایدار به شمار می‌آید. این دستاوردها به برکت احیاء و توسعه جنگل‌های صنعتی بنه ممکن می‌شود؛ جنگل‌هایی که نیازمند آبیاری نیستند و خود به تولید آب کمک می‌کنند.

تولید آب

آبخیزداری در جنگل‌های موجود و توسعه آنها، همراه با تبدیل این عرصه‌ها به جنگل‌های صنعتی در ده‌ها میلیون هکتار از سرزمین، به ویژه در مناسب‌ترین مناطق نزول برکات الهی، نهضتی عظیم برای تولید آب و مدیریت پایدار منابع آبی خواهد بود. این منابع آبی می‌توانند برای مصارف محلی، انتقال به ایران مرکزی جهت احیاء و توسعه جنگل‌های صنعتی بنه در مناطق کم‌باران و همچنین برای مصارف شهری، صنعتی و کشاورزی به کار گرفته شوند؛ اقدامی ارزشمند در حل چالش آب کشور.

در این یادداشت، هدف تولید مستقیم آب نیست بلکه تمرکز بر خلق آب مجازی است؛ یعنی تولید محصولات و حل مسائل بدون نیاز به تأمین آب اضافی، از طریق کاشت گیاهان کم‌توقع، مقاوم و پرمحصول و همزمان اجرای آبخیزداری در عرصه‌های جنگلی. این پروژه از آن جهت بی‌نظیر است که تاکنون نمونه‌ای پایلوت برای آبخیزداری در جنگل‌ها طراحی و اجرا نشده است. بنابراین، مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز جنگل‌های بنه، ضمن نوآوری در فناوری آبخیزداری، ان‌شاءالله به مدیریت پایدار نزولات آسمانی و تولید منابع آبی قابل توجه منجر خواهد شد.

مسکن پایدار

احیاء و توسعه جنگل‌های صنعتی بنه، همراه با ایجاد و گسترش کارگاه‌ها و کارخانجات مرتبط، می‌تواند در قالب قطعاتی از 500 هکتار تا 5 هزار و حتی 10 هزار هکتار انجام شود. این قطعات، در هر ابعادی که باشند، می‌توانند پایه و اساس شکل‌گیری شهرک‌های کشاورزی مولد و خودپایدار باشند؛ شهرک‌هایی که قادر به تأمین آب و برق خود، فرآوری پسماندها و فراهم کردن سکونتگاه برای کارکنان خواهند بود. این رویکرد می‌تواند موجبات مهاجرت معکوس از شهر به روستا و توسعه پایدار روستایی را فراهم آورد.

کسب مهارت حرفه‌ای

احیاء و توسعه جنگل‌های صنعتی بنه که به تولید انواع محصولات بدون نیاز به تأمین آب یا ایجاد نظامات آبیاری منجر می‌شود، علاوه بر تأمین آب، انرژی، مسکن و اشتغال، باعث ظهور مشاغل جدیدی خواهد شد که نیازمند آموزش و کسب مهارت‌های تخصصی و حرفه‌ای است. این مهارت‌ها شامل تولید و کاشت نهال، آبخیزداری، گرده‌افشانی، تولید آفت‌کش‌ها و نگهدارنده‌ها از برگ و صمغ درخت بنه، روغن‌کشی سرد و گرم، تصفیه و فرآوری روغن، تولید نهاده‌ها، برندسازی روغن‌های خوراکی و ده‌ها شغل و تخصص دیگر می‌باشد که باید ایجاد، آموزش و مداوم ارتقاء یابند. فعالیت‌های تحقیق و توسعه نیز می‌تواند تنوع، کمیت و کیفیت این فعالیت‌ها را به طور چشمگیری افزایش دهد.

توسعه گردشگری در طبیعت

پرندگان مهاجر که سالیانه دو بار در مسیر رفت و برگشت بین قطب شمال و خط استوا از فراز ایران عبور می‌کنند، در طول این سفر تغذیه خود را عمدتاً از درخت بنه تأمین می‌نمایند. می‌توان برای این پرندگان عرصه‌های مناسب و امنی را در نقاط مختلف مسیر مهاجرت، به‌ویژه محل‌هایی برای استقرار چند هفته‌ای، فراهم آورد. این عرصه‌ها و پایگاه‌ها، با کاشت انواع گیاهان، فراهم‌سازی زیست‌بوم جانوری و تأمین مواد مغذی، جذابیت و مزیت‌افزایی ویژه‌ای برای پرندگان ایجاد کرده و می‌توانند منجر به ماندگاری چند روزه یا چند هفته‌ای آنها در مسیر عبور شوند. بازدید و آشنایی با این پرندگان برجسته و غیر بومی، به عنوان جاذبه‌ای بی‌نظیر، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگری طبیعت از سراسر جهان فراهم خواهد کرد.

جمع‌بندی «استفاده از گونه‌های گیاهی»

اگرچه در این نوشتار توضیح مختصری پیرامون نقش خار شتر و ضرورت تدوین برنامه ملی کاشت، داشت، برداشت و جذب سرمایه‌های مردمی برای بهره‌برداری تحول‌آفرین از این گونه گیاهی در تأمین امنیت غذایی ارائه شد، همچنین به گونه جنگلی بنه به صورت مبسوط‌تری پرداخته شد و روشن گردید که می‌توان بسیاری از نیازهای خود را بدون اتکا به شیوه‌های مرسوم کشاورزی آبی، از طریق جنگل‌های دیم و قابل توسعه در مناطق بیابانی تأمین کرد و از این طریق بسیاری از چالش‌ها را حل نمود؛ حتی با توسعه جنگل‌های صنعتی بنه، امکان تولید آب نیز فراهم می‌شود.

اگرچه در این یادداشت به سایر گیاهان پربرکت که بدون نیاز به آب و زمین کشاورزی رشد می‌کنند، مانند استبرق و گونه‌های مقاوم، پرمحصول و کم‌توقع دیگر، اشاره‌ای نشده است، اما پس از بررسی خار شتر و بنه، می‌توان در صورت نیاز، اطلاعات جامع و لازم را درباره استبرق و سایر گونه‌ها در اختیار مخاطبان قرار داد. این موارد تنها نمونه‌ای کوچک از ظرفیت‌های گسترده در این زمینه است.

د) گونه‌های جانوری مقاوم و پرمحصول و کم‌توقع

گونه‌های مقاوم، پرمحصول و کم‌توقع در دام، طیور و آبزیان فراوان است؛ در اینجا صرفاً به چند مورد محدود و به عنوان نمونه اشاره می‌شود.

شتر

شتر یکی از منابع و نژادهای جانوری پربرکت و ارزشمند است که تاکنون جایگاه شایسته‌ای در برنامه ملی امنیت غذایی کشور نداشته است. با توجه به اهمیت گونه گیاهی خار شتر که پیش‌تر مطرح شد، ان‌شاءالله در آینده برنامه ملی شایسته‌ای برای کاشت، داشت و برداشت آن تدوین خواهد شد تا مصارف متنوعی همچون تولید عرقیات، خوراک دام، طیور و آبزیان، تولید سوخت زیستی و سایر موارد را پوشش دهد.

توجه به پرورش شتر در قالب یک برنامه ملی می‌تواند تحول‌آفرین باشد. در صورتی که خارشتر به صورت تولید انبوه درآید و به عنوان ماده اولیه تولید سوخت زیستی مانند بایواتانول مورد استفاده قرار گیرد، پسماند ارزشمند آن پس از تخمیر و سیلوی ترکیب‌شده با خار شتر پودر شده، خوراک دام ارزان و بسیار غنی برای شتر تولید خواهد کرد.

همچنین، پرورش شتر به شیوه ساده‌تر و با چرای آزاد در عرصه‌های تولیدی خار شتر و تأمین غذای دستی شبانه یا استفاده از نهاده‌های دیگر، می‌تواند با هزینه کمتر و گستره وسیع‌تر توسعه یابد و موجب خلق ارزش افزوده شود.

پرورش گسترده شتر علاوه بر تولید انبوه پشم که منجر به تأمین الیاف صنایع نساجی شده و تحولی بزرگ در تأمین پوشاک طبیعی نرم و گرم ایجاد می‌کند، در حوزه صنایع چرم نیز با بهره‌برداری از پوست آن، تولید کفش و پوشاک مناسب را به دنبال خواهد داشت.

تولید انبوه گوشت شتر نیز نقش مؤثری در تقویت امنیت غذایی دارد و از سوی دیگر، اقتصاد بزرگی از طریق شیر شتر شکل می‌گیرد که می‌تواند تولید ناخالص کشاورزی را دگرگون سازد. تبدیل شیر شتر به مکمل‌های دارویی و غذایی، از جمله مهم‌ترین مزیت‌های این بخش است. برخلاف تصور رایج، شیر شتر صرفاً به شکل تازه‌خوری عرضه نخواهد شد؛ بلکه علاوه بر بازار مصرف تازه، تولید مکمل‌های فراسودمند غذایی و دارویی برای تمامی سنین از نوزاد تا کهنسال، که هم‌اکنون نمونه‌هایی از آنها به بازار عرضه شده و مورد استقبال قرار گرفته‌اند، می‌تواند توسعه پرورش شترداری را به شدت افزایش دهد.

این روند اقتصادی، که ده برابر ارزش مصرف شیر تازه خلق مزیت می‌کند، با تولید محصولات فراسودمند و ثروت‌آفرین، بازار گوشت و پشم شتر را که محصولات جانبی آن هستند، با تولید انبوه و قیمت مناسب اشباع خواهد کرد و به این ترتیب نقشی مؤثر در امنیت غذایی ایفا خواهد نمود.

بز تالی

در ادبیات عامیانه و کوچه‌بازاری، گاه حیوانات بسیار مفید و ارزشمند به گونه‌ای نادرست تحقیر می‌شوند؛ مثلاً اصطلاح «بز بیاری» نمونه‌ای از این رویکرد است که نشان‌دهنده وجود یک چالش یا مشکل در جامعه است. با این حال، باید دانست که بز حیوانی بسیار قانع، متنوع و ارزشمند است.

یکی از گونه‌های این نژاد، بز تالی یا بز پاکستانی است که دارای قامت رشید و توانایی زایش دو بار در سال می‌باشد. این حیوان نیک‌سرشت، قادر است در هر دوره زایش چند قلو به دنیا آورد؛ حتی گزارش شده که بزغاله‌های چهارقلو نیز به دنیا آمده‌اند. بنابراین، به لطف رحمت الهی، یک بز می‌تواند در سال بین دو تا هشت بزغاله تولید کند.

از سوی دیگر، بز تالی دارای توان شیردهی بالاست و می‌تواند تا دو کیلوگرم شیر در روز تولید کند. در شرایطی که با توسعه کشت خار شتر، احیاء و گسترش جنگل‌های صنعتی بنه و همچنین فرآوری ضایعات زیستی (بیوماس) و تولید بایواتانول، پسماند غنی و ارزشمندی فراهم شود، این حیوان می‌تواند پایه‌ای استوار برای تولید انبوه، غنی و کارآمد خوراک دام، طیور و آبزیان با قیمت مناسب باشد.

مدیریت گله‌های کوچک با ظرفیت 5 تا 19 رأس بز در آغل‌های مدرن و بهداشتی در منازل روستایی می‌تواند منشأ ایجاد کسب‌وکار و اشتغال پررونق و برکت‌آفرین گردد. اگر تعاونی‌ها و شرکت‌های خدماتی مرتبط، این نوع دامداری‌ها را در زمینه خرید و فروش خوراک و نهاده‌های دامی، معاملات بزغاله و دام حذفی برای پرورش و کشتار، جمع‌آوری شیر و انتقال آن به کارخانه حمایت کنند، می‌توان یک نهضت بزرگ توسعه روستایی مبتنی بر این فعالیت‌ها ایجاد کرد.

بدین ترتیب، اصطلاح «بز بیاری» نه به عنوان نشانه‌ای از بداقبالی، بلکه به عنوان فرصتی ارزشمند برای شکوفایی اقتصادی و اجتماعی روستاها معنا پیدا می‌کند.

با توجه به طولانی شدن بحث، در این یادداشت فعلاً به همین نمونه‌های محدود اشاره شد و در یادداشت‌های تکمیلی و پاسخ به سوالات، مطالب بیشتری به مخاطبین محترم تقدیم خواهد شد.

انتهای پیام/