به گزارش خبرنگار مهر، واقعه تاریخی غدیر خم، به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ اسلام، همواره محل تأمل و بررسی بوده است. فاطمه فلاح تفتی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در یادداشتی نقدی بر تقلیل معنایی یک واقعه بنیادین نگاشته است که در ادامه می‌خوانید: واقعه غدیر، از منظر کلامی و تاریخی، نقطه ثقل و بنیاد نظام امامت و ولایت در اندیشه شیعی و یکی از وقایع مسلم و متواتر در منابع اسلامی است. اهمیت این واقعه نه صرفاً در یک رویداد تاریخی، بلکه در دلالت‌های عمیق اعتقادی و سیاسی آن بر تعیین سرنوشت رهبری امت پس از رحلت نبی مکرم اسلام، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم)، نهفته است. پیامبر اعظم، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم)، در حجةالوداع و در بازگشت از آن، به فرمان الهی، امیرالمؤمنین، حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام)، را به عنوان مولی و ولی امر پس از خویش معرفی نمودند. با این حال، در سال‌های اخیر شاهد رواج تعابیری هستیم که معنای بلند و جهان‌شمول غدیر را به یک مناسبت درون‌گروهی یا خانوادگی تقلیل می‌دهد، از جمله تعبیر جشن سادات یا مهمانی سادات. این یادداشت علمی با هدف بررسی انتقادی این تقلیل‌گرایی، تبیین دقیق جایگاه غدیر و تأکید بر اصالت معنای عید ولایت عظمی تدوین شده است.
۱. جایگاه محوری غدیر در منظومه کلام شیعی: نص، تواتر و دلالت قطعی
اهمیت غدیر در اندیشه شیعی بر پایه‌های مستحکم نقلی و عقلی استوار است که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
نص قرآنی و پیوند با اکمال دین: ارتباط وثیق واقعه غدیر با نزول دو آیه کلیدی قرآن کریم، یعنی آیه ۶۷ سوره مبارکه مائده (آیه تبلیغ: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ…) و آیه ۳ سوره مبارکه مائده (آیه اکمال: …الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً…)، جایگاه فوق‌العاده این واقعه را آشکار می‌سازد. آیه تبلیغ، عدم ابلاغ پیام غدیر را مساوی با عدم ابلاغ کل رسالت می‌داند، که نشان از حیاتی بودن این پیام دارد. آیه اکمال نیز، اکمال دین و اتمام نعمت الهی را به ابلاغ این پیام گره می‌زند. این پیوند مستقیم با کمال و تمامیت دین، دلالت بر این دارد که آنچه در غدیر ابلاغ شد، مسئله‌ای در عرض سایر احکام یا توصیه‌های اخلاقی نبود، بلکه رکنی اساسی در ساختار دین و ضامن بقا و استمرار هدایت الهی پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود.
حدیث متواتر غدیر و تحلیل معنای مولی: حدیث شریف مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَولاهُ از احادیث متواتر میان فریقین (شیعه و اهل سنت) است که با اسناد و طرق متعدد نقل شده است. کلید فهم دلالت این حدیث، در تحلیل دقیق واژه مولی در سیاق کلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و قرائن حالیه و مقالیه واقعه غدیر است. اگرچه واژه مولی در لغت معانی متعددی دارد (مانند: سرپرست، دوست، یاور، بنده، آزادکننده، صاحب اختیار و …)، اما با توجه به قرائن متقن موجود در واقعه غدیر، معنای اولی به تصرف، صاحب اختیار و ولی امر از میان سایر معانی متعین می‌گردد. این قرائن شامل:
مقدمات خطبه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اقرار گرفتن از مردم نسبت به اولویت و اختیار ایشان نسبت به جان و مال مؤمنین (ألستُ أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟). این مقدمه، زمینه را برای معرفی کسی که پس از ایشان همین اولویت را دارد، فراهم می‌آورد.
بالا بردن دست امیرالمؤمنین، حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام)، توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و معرفی ایشان به جمع کثیر مسلمانان که عملی نمادین و تأکیدی بر جایگاه رفیع معرفی شده بود.
دعای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از معرفی حضرت علی (علیه السلام): اللهم والِ من والاه و عادِ من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله. این دعا، دلالت بر جایگاه رهبری و لزوم تبعیت از ایشان دارد و پیامدهای دوستی یا دشمنی با ایشان در حوزه ولایت و نصرت الهی را بیان می‌کند.
تبریک و بیعت صحابه با امیرالمؤمنین، حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام)، پس از واقعه، از جمله تبریک عمر بن خطاب که طبق برخی روایات گفت: هنیئاً لک یا علی بن ابی طالب اصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة. این تبریک نشان می‌دهد که مخاطبین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از واژه مولی معنای رهبر و ولی امر را فهمیده‌اند و این جایگاه را به ایشان تبریک گفته‌اند.
پیوند واقعه با آیات تبلیغ و اکمال که پیشتر ذکر شد و نشان‌دهنده اهمیت حیاتی پیام غدیر در سطح رسالت و دین است و آن را از یک توصیه اخلاقی صرف متمایز می‌سازد.
بنابراین، معنای مولی در این سیاق، به وضوح دلالت بر نصب الهی امیرالمؤمنین، حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام)، به مقام ولایت عظمی و رهبری امت پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد و این نصب، امری فراتر از صرف دوستی یا محبت است.
غدیر در روایات اهل‌بیت (علیهم السلام) و سیره عملی ایشان: ائمه اطهار (علیهم السلام) در روایات متعدد، غدیر را عیدالله الاکبر، اشرف الأعیاد و یوم اکمال الدین معرفی نموده‌اند. سیره عملی ایشان و تأکید بر احیا این روز با برگزاری مراسم جشن، خواندن خطبه غدیریه، تبریک گفتن به یکدیگر، اطعام مؤمنین و صله رحم، همگی ناظر به جایگاه اعتقادی و سیاسی این روز به عنوان روز تثبیت رکن ولایت و امامت است. این روایات، غدیر را نه صرفاً یک خاطره تاریخی، بلکه یک اصل جاری و حیاتی در حیات امت اسلامی معرفی می‌کنند و بر ابعاد عبادی، اجتماعی و سیاسی آن تأکید دارند.
۲. نقد علمی و کلامی تقلیل غدیر به جشن سادات:
تقلیل عید غدیر از جایگاه رفیع عید ولایت عظمی به صرف جشن سادات، یک انحراف معنایی و کارکردی است که از منظر علمی و کلامی قابل نقد جدی و اساسی است:
خلط مبنایی میان ولایت و نسب: مسئله محوری غدیر، ولایت است که یک منصب الهی، انتصابی و مرتبط با مقام عصمت و طهارت است و برای هدایت و رهبری همه امت اسلامی قرار داده شده است. این ولایت، برای همه مؤمنین، چه سید و چه غیر سید، حجت و لازم‌الاتباع است. ولایت در اینجا به معنای سرپرستی و اولویت در تدبیر امور دین و دنیای مردم است. در مقابل، سادات به گروهی اطلاق می‌شود که از نظر نسبی به ذریه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) منتسب هستند. احترام و تکریم سادات، به دلیل انتسابشان به این خاندان مطهر و به عنوان بخشی از دستورات دینی است، اما این احترام، نتیجه و پرتوی از جایگاه رفیع ولایت و امامت اجدادشان است، نه اصل موضوع غدیر. غدیر روز اعلام ولایت امام است که بر همه امت ولایت دارد، نه روز تجلیل از ذریه امام به صورت مستقل از جایگاه امامت و رهبری ایشان. این تقلیل، به نوعی مصادره به مطلوب و نادیده گرفتن دلالت اصلی واقعه است.
نادیده گرفتن بُعد همگانی و تکلیف‌آور غدیر: پیام غدیر، خطاب به همه حاضران در غدیر و به تبع آن، همه نسل‌های آینده امت اسلامی است. پذیرش ولایت امیرالمؤمنین، حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام)، و ائمه معصومین (علیهم السلام) پس از ایشان، یک تکلیف شرعی و اعتقادی برای همه مسلمانان (چه سید و چه غیر سید) است. این تکلیف، بنیادین‌ترین اصل در تفکر شیعی است و بر اساس آن، سعادت اخروی و کمال دنیوی فرد و جامعه رقم می‌خورد. تبدیل غدیر به جشنی مختص یک گروه خاص (سادات) یا صرفاً مربوط به ارتباط آنان با یکدیگر، بُعد همگانی، تکلیف‌آور و وحدت‌بخش پیام غدیر را نادیده می‌گیرد و آن را از یک مسئله محوری در تعیین مسیر هدایت امت، به مسئله‌ای درون‌گروهی و حداکثر خانوادگی فرو می‌کاهد. این تقلیل، عملاً بار مسئولیت و تکلیف ناشی از پذیرش ولایت را از دوش عموم مؤمنین برداشته و آن را به یک مناسبت اجتماعی یا خانوادگی صرف تبدیل می‌کند.
کمرنگ شدن بُعد سیاسی و اجتماعی ولایت: ولایت در غدیر، صرفاً یک ولایت معنوی یا عرفانی نیست، بلکه شامل ولایت بر امور جامعه، رهبری سیاسی امت و اجرای احکام الهی نیز می‌شود. این بُعد از ولایت، ضامن تحقق عدالت اجتماعی، اقامه قسط و اجرای حدود الهی در جامعه اسلامی است. تقلیل غدیر به جشن سادات، بُعد حیاتی سیاسی و اجتماعی ولایت را که ضامن تحقق اهداف عالیه دین در جامعه است، به حاشیه می‌راند و از کارکرد اصلی آن تهی می‌سازد. این تقلیل، عملاً ولایت را از حوزه عمل اجتماعی و سیاسی خارج کرده و آن را به امری فردی یا حداکثر خانوادگی محدود می‌کند.
ایجاد تصور نادرست از ماهیت تشیع: این تقلیل‌گرایی می‌تواند این تصور غلط را در اذهان، به ویژه در میان غیرمسلمانان یا حتی مسلمانان غیرشیعه، ایجاد کند که تشیع، مذهب سادات یا مربوط به یک طبقه خاص است، در حالی که تشیع، مذهب حق و راه هدایت برای همه انسان‌هاست که پذیرش آن بر اساس ادله عقلی و نقلی و پذیرش ولایت الهی ائمه معصومین (علیهم السلام) است، نه صرف انتساب نسبی. این تصور نادرست، می‌تواند مانعی جدی در مسیر معرفی صحیح و فراگیر معارف اهل‌بیت (علیهم السلام) به جامعه جهانی باشد.
۳. پیامدهای این تقلیل‌گرایی و همسویی ناخواسته با جریان‌های معاند:
اگرچه ممکن است نیت اولیه برخی از مروجین تعبیر جشن سادات صرفاً تکریم و احترام به این قشر محترم باشد، اما پیامدهای عینی و عملی این تقلیل‌گرایی در فضای عمومی، همسو با اهداف جریان‌هایی قرار می‌گیرد که از دیرباز در صدد تضعیف جایگاه غدیر و ولایت اهل‌بیت (علیهم السلام) بوده‌اند:
ادامه خط تاریخی کتمان و تحریف غدیر: از همان ابتدای واقعه غدیر، تلاش برای نادیده گرفتن، توجیه یا تحریف پیام آن آغاز شد. تقلیل غدیر به یک جشن خانوادگی یا مرتبط با یک گروه خاص، در امتداد همین خط تاریخی قرار می‌گیرد و به تضعیف جایگاه آن به عنوان یک اصل بنیادین اعتقادی و سیاسی کمک می‌کند. این رویکرد، عملاً در خدمت کسانی قرار می‌گیرد که نمی‌خواهند حقیقت ولایت و امامت به صورت کامل و با تمام ابعادش تبیین و پذیرفته شود.
تضعیف وحدت حول محور ولایت: غدیر می‌تواند قوی‌ترین نقطه کانونی برای وحدت همه مؤمنین (چه سید و چه غیر سید) حول محور رهبری الهی و آسمانی باشد. پذیرش ولایت، عامل اصلی وحدت و انسجام در جامعه شیعی و عامل تمایز آن از سایر جریانات فکری است. تقلیل آن به یک مسئله درون‌گروهی، پیام وحدت‌بخش آن را تضعیف کرده و ممکن است غیر سادات را از احساس تعلق خاطر عمیق و مسئولیت‌آور نسبت به این عید و پیام آن دور سازد و در نتیجه، انسجام و وحدت جامعه مؤمنین را دچار خدشه کند.
همسویی با پروژه‌های تفرقه‌افکنانه: برخی جریان‌ها با هدف ایجاد تفرقه در جامعه شیعی یا میان شیعه و سنی، به دنبال کمرنگ کردن نقاط قوت و وحدت‌بخش در اندیشه شیعی هستند. برجسته کردن بُعد سادات در غدیر و فروکاستن آن از بُعد ولایت عامه که مورد پذیرش همه مؤمنین به امامت است، می‌تواند ناخواسته در راستای این پروژه‌ها قرار گیرد و به ایجاد شکاف‌های اجتماعی و اعتقادی دامن بزند.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها:
با توجه به آنچه بیان شد، تقلیل عید سعید غدیر خم از جایگاه رفیع عید ولایت عظمی و یوم اکمال الدین به صرف جشن سادات، یک انحراف معنایی و کارکردی جدی است که با مبانی کلامی، تاریخی و روایی غدیر سازگار نیست و پیامدهای نامطلوبی در تبیین صحیح معارف شیعی و جایگاه بنیادین ولایت دارد. این تقلیل، نه تنها به تضعیف جایگاه غدیر منجر می‌شود، بلکه می‌تواند در بلندمدت به ایجاد تصورات نادرست از ماهیت تشیع و ایجاد شکاف در جامعه مؤمنین دامن بزند.
بر جامعه علمی، حوزه‌های علمیه، دانشگاهیان و رسانه‌های متعهد فرض است که با تبیین دقیق و مستدل جایگاه غدیر به عنوان مبنای نظام ولایت و امامت، با این تقلیل‌گرایی مقابله نموده و بر اصالت معنای غدیر تأکید ورزند. این تبیین باید با رویکردی علمی، مستند و به دور از هرگونه افراط یا تفریط صورت پذیرد.
پیشنهادهای مشخص برای مقابله با این تقلیل‌گرایی و احیا معنای اصیل غدیر عبارتند از:
۱. استفاده دقیق و عالمانه از عناوین: تأکید بر استفاده از عناوین صحیح و جامع مانند عید ولایت، عیدالله الاکبر، یوم اکمال الدین و پرهیز از محدود کردن آن به جشن سادات در ادبیات رسمی و غیررسمی.
۲. تبیین علمی و مستدل: ارائه تحلیل‌های علمی و مستدل از واقعه غدیر، حدیث شریف مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَولاهُ و معنای مولی با استناد به منابع معتبر لغوی، قرآنی، حدیثی و تاریخی (از منظر فریقین) در مجامع علمی، حوزوی، دانشگاهی، رسانه‌ها و فضای مجازی. این تبیین باید بر قرائن حالیه و مقالیه واقعه غدیر و دلالت قطعی آن‌ها بر معنای ولایت و سرپرستی تأکید کند.
۳. تأکید بر بُعد همگانی و تکلیف‌آور: برجسته کردن این حقیقت که پیام غدیر و پذیرش ولایت، یک تکلیف شرعی و اعتقادی برای همه مؤمنین است و غدیر عید همه کسانی است که به ولایت اهل‌بیت (علیهم السلام) ایمان دارند، چه سید و چه غیر سید. این تأکید، بُعد وحدت‌بخش غدیر را تقویت می‌کند.
۴. تبیین جایگاه سادات در پرتو ولایت: تبیین این نکته که تکریم و احترام سادات، به دلیل انتسابشان به ذریه طاهره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومین (علیهم السلام) است و این جایگاه رفیع، پرتوی از نور ولایت و امامت اجدادشان است، نه امری مستقل از آن. این تبیین، ضمن حفظ جایگاه سادات، از خلط میان نسب و ولایت جلوگیری می‌کند.
۵. نقد عالمانه تقلیل‌گرایی: نقد علمی و مستدل تعابیر تقلیل‌گرایانه مانند جشن سادات و تبیین پیامدهای منفی آن در تضعیف جایگاه غدیر، ایجاد تصور نادرست از تشیع و همسویی ناخواسته با جریان‌های معاند. این نقد باید با زبان علمی و منطقی و به دور از هرگونه هیجان صورت پذیرد.
۶. برگزاری مراسم متناسب با شأن غدیر: برگزاری مراسم و برنامه‌های عمومی که بُعد اعتقادی، سیاسی و اجتماعی غدیر را برجسته کند و از محدود شدن آن به صرف برنامه‌های تفریحی یا درون‌گروهی پرهیز شود. این مراسم باید با هدف تبیین پیام غدیر برای عموم جامعه و تقویت پیوند با ولایت برگزار گردد.
مسئولیت سنگین علمی و دینی ایجاب می‌کند که در تبیین و ترویج معارف اهل‌بیت (علیهم السلام)، نهایت دقت، اتقان و امانت‌داری را به کار برده و از هرگونه تحریف یا تقلیل معنایی که به تضعیف ارکان اعتقادی و وحدت امت اسلامی منجر می‌شود، به شدت پرهیز نمائیم. احیا صحیح غدیر، احیا اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
با احترام
ثبت دیدگاه