چشم‌انداز گفتگوهای هسته‌ای ایران

دبیر مرکز استیمسون(باربارا اسلاوین) در مقدمه ای نوشت: "با اینکه مرکز استیمسون به ندرت مقالات ناشناس منتشر می‌کند، نویسنده این مقاله یک تحلیل‌گر مقیم در تهران است که به دلیل نگرانی‌های امنیتی مشروع، می خواهد ناشناس بماند. این نویسنده، سابقه ارائه تحلیل‌های معتبر را دارد و قادر است دیدگاهی ارائه دهد که به‌طور معمول در دسترس نیست."

نویسنده ناشناس از تهران در اندیشکده استیمسون در ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۴ مقاله ای منتشر کرد که ترجمه آنرا می خوانید:

بازگشت دیپلمات‌های با تجربه به دولت ایران، که توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را گفتگو کرده بودند، موجب ایجاد خوش‌بینی محتاطانه‌ای شده که برنامه هسته‌ای ایران از طریق گفتگوهای تازه حل شدنی است. با این حال، احتمال احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اندک است و محتمل‌ترین شکل مذاکرات، گفتگوهای دوجانبه میان ایالات متحده و ایران خواهد بود و نه گفتگوهایی چند جانبه.

در ۲۷ اوت گذشته، رهبر معظم ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای به رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان و کابینه‌اش اجازه داد تا در «برخی شرایط با دشمن [ایالات متحده] تعامل کنند.» او هشدار داد که «به گفتگوها امید نبندید» و در عین حال با اشاره به برنامه هسته‌ای اظهار داشت که "گاهی یک عقب‌نشینی تاکتیکی لازم است."

پیش از آن، وزیر امور خارجه جدید ایران، عباس عراقچی، معاون سابق وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده کلیدی برجام، در مصاحبه‌ای با یک رسانه آلمانی گفت که احیای توافق اصلی «ممکن نیست.» او به تغییرات در صحنه بین‌المللی به دلیل جنگ‌های اوکراین و غزه اشاره کرد که چشم‌اندازهای امنیتی اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایالات متحده را تغییر داده است.

عراقچی همچنین اشاره کرد که به دلیل بندهای غروب در برجام، "برخی از مفاد متن باید تغییر کند که یک فرایند چالش‌برانگیز است."

پزشکیان که قرار است هفته آینده برای اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک سفر کند، در دوران کارزار انتخاباتی و پس از پیروزی وعده داد که تعامل با غرب را از سر خواهد گرفت تا تحریم‌های اقتصادی سنگینی را کاهش دهد که توسط ایالات متحده پس از خروج یک‌جانبه دولت ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ دوباره اجرا شد. گفتگوها برای احیای توافق پس از روی کار آمدن جو بایدن به جای دونالد ترامپ آغاز شد، اما پس از انتخاب رئیس‌جمهور تندرو، ابراهیم رئیسی، در سال ۲۰۲۱ متوقف ماند. حمله همه‌جانبه روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و همچنین افزایش تنش‌ها بین ایالات متحده و چین، این روند را پیچیده‌تر کرد. این نشان می‌دهد که چارچوب اصلی برای گفتگوها - شامل ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان - دیگر برای دستیابی به یک راه‌حل در مدت زمان معقول کارآمد نیست.

گفتگوهای پشت‌پرده بین ایالات متحده و ایران در عمان پیش از توافق برجام آغاز شد. سخنان اخیر آقای خامنه‌ای و عراقچی نشان از تمایل برای شرکت در گفتگوهای مستقیم با ایالات متحده در یک پایتخت منطقه‌ای است. با این حال، احتمالاً گفتگوهای تازه تا پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده به تعویق خواهد افتاد. در حال حاضر، حل بحران غزه و جلوگیری از تشدید تنش‌های منطقه‌ای به‌عنوان مهم‌ترین مسئله برای واشنگتن تلقی می‌شود. نگرانی‌ها درباره سیاست‌های منطقه‌ای ایران، نیروهای نیابتی آن و توانایی‌های موشکی و پهپادی ایران نیز ممکن است موضوع هسته‌ای را تحت‌الشعاع قرار دهند. تحریم‌های تازه ای که با گزارش‌هایی درباره ارسال موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد به روسیه بر خطوط هوایی ملی ایران اعمال شده، فضای گفتگوها را تلخ‌تر کرده است.

همزمان، ایران در برنامه هسته‌ای خود چنان پیشرفت‌هایی کرده که اکنون گمان می رود که قادر به تولید سریع جنگ افزارهای  هسته‌ای است اگر تصمیم‌ به این کار بگیرد. به گفته آژانس بین‌المللی انرژی هسته ای (IAEA) تا اواسط ماه اوت، ایران بیش از 164کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد در اختیار داشت که بیش از حد لازم برای ساخت چندین بمب در صورت غنی‌سازی بیشتر تا ۹۰ درصد، یا درجه تسلیحاتی است. بعید است ایران به سطوحی که در برجام تعیین شده بود، یعنی کمتر از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم با خلوص کمتر از ۵ درصد، بازگردد. تنظیم چارچوب تازه گفتگوها بر اساس موضوع تسلیحاتی شدن به‌جای غنی‌سازی، ممکن است گفتگوهای موفق‌تری را تسهیل کند.

همزمان، ایران در برنامه هسته‌ای خود چنان پیشرفت‌هایی کرده که اکنون گمان می رود که قادر به تولید سریع جنگ افزارهای  هسته‌ای است اگر تصمیم‌ به این کار بگیرد

موضوع کلیدی دیگر برای گفتگوهای تازه، نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) است. علاوه بر غنی‌سازی فراتر از محدودیت‌های تعیین شده توسط برجام، ایران همکاری خود را با این آژانس از نظر بازرسی‌ها و نظارت الکترونیکی به‌طور قابل توجهی کاهش داده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، خواستار «شفافیت بیشتر از سوی ایران» و همچنین «اصلاحات و به‌روزرسانی‌های قابل توجه» در تعاملات ایران با آژانس شده است. گروسی همچنین گفته که امیدوار است به زودی به ایران سفر کند تا این مسائل را با رئیس‌جمهور تازه به گفتگو بگذارد.

وزارت امور خارجه ایران تحت رهبری عراقچی احتمالاً از انعطاف قابل‌توجهی برای گفتگوهابرخوردار خواهد بود، شاید حتی بیشتر از دوران حسن روحانی، که به‌عنوان یک رییس جمهوری عملگرا، اغلب با تندروهای ایران درگیر بود. این که عراقچی از همین حالا درباره اصلاح برجام و آغاز مذاکرات تازه سخن می گوید، احتمالاً نشان‌دهنده تأیید مقامات عالی‌رتبه، از جمله شورای عالی امنیت ملی است. همچنین احتمال دارد که گفتگوهای تازه، موضوعاتی فراتر از دایره برجام، از جمله سیاست‌های منطقه‌ای و موشکی ایران را نیز پوشش دهد. نیاز فوری ایران به کاهش تحریم‌ها، چشم‌انداز گفتگوها را تغییر داده است.

عراقچی در تعیین رویکرد خود به‌عنوان وزیر امور خارجه، اولویت را بر متمایل شدن ایران به شرق و ایجاد روابط نزدیک‌تر با روسیه و چین قرار داده است. با این حال، این دو کشور از وضعیت تحریمی ایران سود برده‌اند و بعید است که از توافق تازه ای که انزوای ایران را کاهش دهد، استقبال کنند. اروپا نیز به دلیل جنگ اوکراین و نقض حقوق بشر در ایران، مواضع سخت‌تری علیه ایران اتخاذ کرده است. از این رو، شاید بهترین گزینه، گفتگوهای مستقیم با ایالات متحده باشد.

چشم‌انداز گفتگوهای تازه با ایالات متحده، با پیچیدگی‌های انتخابات آمریکا و اسرائیل همراه است. منطقه از زمان حملات حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر گذشته در آشفتگی به سر می‌برد، شرایطی که جنگ پنهانی بین ایران و اسرائیل را آشکار ساخت و شرکای مختلف ایران را علیه اسرائیل و ایالات متحده فعال کرد. قتل هفت افسر نظامی ایرانی توسط اسرائیل در یک مجتمع دیپلماتیک ایرانی در دمشق در آوریل، ایران را به واکنشی بی‌سابقه واداشت؛ حمله با موشک‌ها و پهپادها علیه اسرائیل.

در ۳۱ جولای، در یک اقدام تحریک‌آمیز دیگر، اسرائیل اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس را در تهران ترور کرد. هنیه به‌تازگی در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرده بود. اگر ایران تهدیدهای خود را برای انتقام‌گیری از اسرائیل عملی کند، احتمال دارد که اسرائیل به شدت پاسخ دهد. چنین تشدیدی می‌تواند احتمال احیای توافق هسته‌ای را به خطر بیندازد و جناح‌های مخالف توافق را در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و خاورمیانه تقویت کند. در واقع، محور گفتگوها احتمالاً به موضوعِ توانایی‌های پهپادی و موشکی ایران و ائتلاف‌های منطقه‌ای آن تغییر خواهد کرد.

عامل دیگری که نباید نادیده گرفته شود، نفوذ اسرائیل بر سیاست ایالات متحده در برابر ایران است. هر کس که در انتخابات نوامبر آمریکا به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شود، اسرائیل احتمالاً خواستار حضور در گفتگوهای آمریکا با تهران خواهد بود. مخالفت اسرائیل با برجام در سال ۲۰۱۵ تقریباً آن توافق را به شکست کشاند و یکی از عوامل اصلی خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸ بود. با توجه به افزایش تنش‌ها میان اسرائیل و ایران و گروه‌های مورد حمایت آن، تل‌آویو خواستار به رسمیت شناختن منافع خود خواهد بود.

بسیاری از تحلیل‌گران سیاسی ایرانی بر این باورند که یکی از دلایل ترور اسماعیل هنیه توسط اسرائیل در تهران، تضعیف شانس دولت پزشکیان برای بهبود روابط با غرب بوده است. احمد زیدآبادی، تحلیل‌گر سیاسی، معتقد است که این ترور با هدف سوق دادن ایران به مسیری حتی رادیکال‌تر انجام شده است. حملات تازه اسرائیل علیه حزب‌الله از طریق فعال‌سازی دستگاه‌های ارتباطی بمب‌گذاری‌شده نیز می‌تواند بر گفتگوهای احتمالی میان ایالات متحده و ایران سایه بیندازد.

همزمان، درخواست‌های فزاینده برای پایان دادن به جنگ غزه در میان اسرائیلی‌ها، به‌ویژه پس از مرگ شش گروگان جوان اسرائیلی، می‌تواند نفوذ ایالات متحده بر دولت نامحبوب بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، را افزایش دهد. افزایش محبوبیت کامالا هریس، دموکرات، در نظرسنجی‌ها نیز ممکن است کاخ سفید را ترغیب کند تا گفتگوهای هسته‌ای و سایر گفت‌وگوها با ایران را احیا کند. اگر هریس پیروز شود، دولت بایدن که در حال پایان کار خود خواهد بود، سه ماه فرصت خواهد داشت تا با اعتماد به اینکه هر پیشرفتی توسط رئیس‌جمهور جدید معکوس نخواهد شد، روی این مسائل دشوار کار کند. احتمالاً قطر یا عمان مکان‌های مناسب برای این مذاکرات خواهند بود.