چیتگر خشک شد؟!
درختان خشک‌شده پارک جنگلی چیتگر را حالا در همه قسمت‌های آن می‌توان پیدا کرد؛ در فاز غربی و شرقی، کمی دورتر از معابر اصلی، در دسته‌های چندتایی و لابه‌لای درختان هنوز سبز و بیشتر در تپه‌های دور از چشم که دسترسی کمتری به آب دارند. آفت سوسک پوست‌خوار به جان درختان سوزنی‌برگ این جنگل دست‌کاشت افتاده و با سرعت زیادی در حال گسترش است؛ اتفاقی که در پارک‌های سرخه‌حصار، لویزان و تلو هم رخ داده، اما این پارک جنگلی بیشتر از همه با این ماجرا درگیر است.
کار تا جایی پیش رفته که دو هفته پیش دادستانی تهران به این پرونده ورود کرد و در ماه‌های گذشته هم شورای شهر بار‌ها درباره آن هشدار داد؛ بحرانی جدی که در سال‌های اخیر موجب قطع تعداد زیادی درخت آفت‌زده شد و امروز تنه‌های باقی‌مانده از حذف این درختان را در همه‌جای آن می‌شود پیدا کرد.
سازمان تحقیقات جنگل‌ها می‌گوید سهم چیتگر از تنش‌های آبی و کاهش حقابه رقمی حدود هشت هزار درخت خشکیده و از نفس افتاده است، اما شهرداری منطقه می‌گوید تا امروز نزدیک به چهار هزار درخت خشکیده در طرحی به‌نام «چکش» شناسایی شده و می‌تواند این رقم را به‌رسمیت بشناسد.
جای خالی درخت‌ها
درختان خشک‌شده در هر خیابانی از چیتگر هستند. یکی از محوطه‌هایی که بیشترین تعداد درختان قطع‌شده درآن دیده می‌شود، تپه‌ای نزدیک میدان شیررستم، بعد از ورودی ایستگاه متروی ایران‌خودرو است که فاصله‌ای با آن ندارد. اگر در میان جاده باریکی بایستیم که از روبه‌روی این تپه عبور می‌کند، یک سمت تنه‌های بریده شده را می‌بینیم و سمت دیگر درختان خشک‌شده، پوسیده و آفت‌زده که از دور به زردی می‌زنند.
تنه این درختان توسط سازمان منابع‌طبیعی استان تهران کنده شده تا آفت به درختان دیگر سرایت نکند و به‌صورت رسمی به‌عنوان درخت کاملاً خشک شناسایی شده و درنهایت باید قطع شوند. از سال گذشته که اولین مرحله از این کار شروع شد، قرار بود درختان جایگزین و مناسب اقلیم منطقه کاشته شوند، اما حالا جای درختان قطع‌شده خالی است و نهال دیگری کاشته نشده است.
پیش از خشک‌شدن درختان این محدوده، کنار جوی‌های باریکی که برای انتقال آب کشیده شده‌اند، ردیف درختان کاج دیده می‌شد، اما دیگر خبری از آن سرسبزی نیست و بخش زیادی از آنها خشک شده است و مردم به‌راحتی از چوب درختان بی‌رمق و خشک‌شده برای روشن کردن آتش استفاده می‌کنند. آنها می‌گویند تعداد این درختان هرماه بیشتر می‌شود. پارک چیتگر دو فاز غربی و شرقی دارد و کلونی‌های درختان آفت‌زده در هر دو سمت مشخص هستند. از معابر اصلی و محوطه‌های شلوغ‌تر که عبور می‌کنیم، درختان سرسبزترند و به آب دسترسی بیشتری دارند و می‌توانند سیراب شوند، اما هرچه بیشتر از خیابان‌های اصلی چیتگر فاصله می‌گیریم، تعداد درختان خشک بیشتر می‌شود. خشکی و طغیان آفت سوسک پوست‌خوار، پهنه وسیعی از درختان این پارک جنگلی ۶۰ ساله را در برگرفته است.
چکش روی درختان خشک‌شده
۳۰ اردیبهشت‌ماه امسال مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران با قطعیت اعلام کرد که درختی به‌دلیل خشکسالی قطع نمی‌شود، اما مشاهدات میدانی هم‌میهن و تایید مسئولان مدیریت شهری منطقه و منابع‌طبیعی استان تهران خلاف این گفته را نشان می‌دهد. تایید این موضوع را در نقاط مختلفی از پارک پیدا می‌کنیم، نقطه‌ای مانند خیابان دهم که تعداد بسیار زیادی درخت آفت‌زده و خشک با پوسته‌های ریخته و تنه‌هایی زردرنگ در حجم وسیعی کنار هم قرار دارند که بخش کوچکی از آنها علامت‌گذاری شده و بخش زیادی بدون علامت مانده است.
اتفاقی که در قسمت‌های دیگر پارک هم دیده می‌شود و تعداد زیادی از درختان خشک هنوز علامت‌گذاری نشده‌اند. تصاویر نشانه‌گذاری این درختان در هفته‌های گذشته مدام دست‌به‌دست می‌شد. به غیر از مشاهدات میدانی، تصاویر هوایی این پارک در طول چند دهه گذشته هم سطح کاهش درختان را به خوبی نشان می‌دهد و باز هم سرنخ ماجرا به حقابه و تنش آبی برمی‌گردد.
قطع حقابه به‌دلیل کم‌آبی
رد بحران چیتگر را در وضعیت تخصیص حقابه آن دنبال می‌کنیم که از سال‌ها پیش درباره آن هشدار داده می‌شد؛ سال ۹۸ شورای شهر تهران درباره بیماری سه‌هزار درخت این پارک هشدار داد و مجید فراهانی، عضو وقت این شورا همان سال اعلام کرد که پس از قطع آب بوستان جنگلی چیتگر، پساب شهرک شهید باقری برای آبیاری درختان این بوستان استفاده می‌شود که به‌هیچ‌عنوان پاسخگوی نیاز آبی این مجموعه نبود و راهکار اصلی حفظ بوستان جنگلی چیتگر، احیای لوله ۵۰۰ میلی‌متری انتقال آب است. این مسئله از طرف شهردار وقت منطقه یعنی علی نوذرپور هم تایید شد که گفته بود از سال ۹۲ پرداخت حقابه بین شهرداری منطقه و شرکت آبفا به مشکل خورد که در مقاطعی منجر به قطع آب و از سال ۹۶ به‌صورت دائم آب بوستان چیتگر قطع شد. پنج سال از این هشدار گذشته و وضعیت چیتگر به‌صورت تصاعدی بحرانی‌تر می‌شود.
شهرداری تهران هم سال گذشته دلیل کاهش حقابه این پارک از سوی سازمان آب را کاهش بارندگی و افزایش دما از سال ۱۳۸۵ اعلام کرد. روندی که باعث شد میزان حقابه آب خام بوستان جنگلی چیتگر توسط سازمان آب از ۳۸۰ لیتر بر ثانیه به ۲۵۰ لیتر بر ثانیه کاهش پیدا کند. این آمار درنهایت در سال ۱۴۰۲ به حداکثر ۴۰ لیتر رسید و گاهی تا قطع کامل پیش رفت. علت این اقدام هم بحران آب مصرفی شهر تهران بود.
طغیان آفت درختان آنقدر گسترده بود که طرحی به‌نام «چکش» آغاز شد که از سال ۱۴۰۱ آغاز شده و هنوز هم ادامه دارد. در این طرح پوست درختان بیمار، خشک شده و بدون امکان ادامه حیات کنده، شماره‌گذاری و درنهایت با مجوز قضایی قطع می‌شود تا درختان جدیدی جای آنها را بگیرد. سال گذشته ۸۱۲ درخت آفت‌زده در همین طرح از چیتگر حذف شد و قرار بود پس از قطع این درختان، درختان جدید جایگزین و درختانی پهن‌برگ و متناسب با شرایط اقلیم منطقه و سازگار با آن در نظر گرفته شود، اما هنوز خبری از آنها نیست.
درختانی صددرصد خشک، آلوده و منشأ انتقال آلودگی
آنطور که شهرداری منطقه توضیح می‌دهد، رقمی حدود ۱۶ هکتار از مساحت چیتگر دچار آفت و خشکسالی شده و کلونی‌های آن در فاز غربی و شرقی پراکنده است. تا امروز درمجموع حدود ۴۷۰۰ درخت از طرف سازمان منابع‌طبیعی چکش خورده و دیگر امیدی به احیای آنها نیست. از طرف دیگر برنامه‌هایی برای احیای این جنگل دست‌کاشت در نظر گرفته شده و قرار است به زودی آغاز شود.
محمدحسن فصیح، معاون خدمات شهری شهرداری منطقه ۲۲ به هم‌میهن توضیح می‌دهد که از سال‌های گذشته به مرور میزان حقابه بوستان جنگلی چیتگر کم شده است: «از گذشته‌های دور، یعنی از زمان احداث بوستان، حقابه‌ای از آب خام کرج به میزان ۵۰۰ لیتر بر ثانیه برای این پارک در نظر گرفته شد، اما به‌مرور دریافت این میزان آب کاهش یافته که در مقاطی به‌صورت کامل قطع شد که همین موضوع اثرات مخربی روی درختان داشته است. ما انگشت اتهامی به سمت دستگاه‌های مربوطه در این زمینه نمی‌بریم؛ چون آنها هم با چالش‌های خودشان در زمینه تامین آب روبه‌رو هستند.
با این حال به‌تازگی در یک مقطع زمانی اعلام کردند که اولویت آنها جان انسا‌ن‌ها و تامین آب شرب شهروندان است. علاوه بر این به‌دلیل شرایط آبی حاکم بر پایتخت برخی از چاه‌های ما را به استمداد تامین آب شرب گرفتند و به سیستم تصفیه متصل کردند تا این مشکل برطرف شود. آنها هم در راستای وظیفه خود عمل کردند، اما درنهایت این کار انجام شد. به همین دلیل درحالی‌که چیتگر هفت چاه آب دارد و سطح ایستایی آب کاهش و دبی خروجی چاه‌ها از ۴ اینچ به ۲ اینچ رسیده، فاصله زمانی آبیاری درختان زیاد و دچار استرس شده‌اند.»
او اضافه می‌کند که در طول سه‌دهه اخیر، بیشترین تنش‌های آبی و افزایش آفت‌های پوست‌خوار در دهه ۹۰ رخ داد: «زمانی در چیتگر تعداد محدودی درختان خشک آلوده وجود داشت که به‌دلیل حذف نشدن کانون‌های آلوده و کمبود آب، این مشکل تشدید و به درختان دیگر سرایت کرده و باعث افزایش تصاعدی آنها شده است.»
او می‌گوید که با همراهی اداره کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان تهران، درختان خشک‌شده شناسایی و با دریافت مجوز قطع می‌شوند؛ چون به کانون آلودگی تبدیل شده‌اند: «ما در این پارک درختانی داریم که صددرصد خشک، آلوده و به منشأ انتقال آلودگی تبدیل شده اند. سازمان منابع‌طبیعی بعد از بررسی‌های خود و اطمینان از خشکی آن، پوست این درختان را برداشته، امحا و شماره‌گذاری می‌کند و بعد از طی کردن روال قضایی حذف می‌کند. این کار در طرحی به‌نام چکش انجام می‌شود. این درختان باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن حذف شوند.»
فصیح با اشاره به عدد اعلام‌شده درباره هشت هزار درخت خشک‌شده در این پارک می‌گوید: «تا امروز حدود ۴۷۰۰ درخت در چیتگر چکش خورده و باید حذف شود. در مرحله اول هم ۸۰۰ اصله درخت در سال گذشته توسط اداره کل منابع‌طبیعی حذف شد. میزان آلودگی در درخت چکش‌خورده و صددرصد خشک‌شده، آنقدر بالاست که وقتی اداره منابع‌طبیعی آنها را حذف و چوب‌ها را خارج می‌کند، به اجبار باقی‌مانده تراشه چوب‌ها را جارو می‌کنیم و خارج از جنگل می‌سوزانیم؛ چون همان خرده‌چوب‌ها هم آلودگی را انتقال می‌دهند.
شاید عدد هشت هزار درخت خشک‌شده درست باشد، اما زمانی آن را می‌پذیریم که از سوی منابع‌طبیعی چکش بخورند. علاوه بر این با احیا، مرمت و لایروبی چاه‌ها برای افزایش دبی آنها، انتقال آب خام و همچنین استفاده از تله فرمونی حدود ۳ عدد در هر هکتار- برای کنترل و محدود کردن فعالیت سوسک پوست‌خوار ـ ازجمله اقداماتی است که این منطقه در دستور کار قرار داشته و در حال انجام است، اما امیدی به بازگشت این درختان نداریم. اقدامات احیا، آبیاری، استفاده و قطع درختان آفت‌زده و جایگزینی گونه‌های متناسب باید به‌صورت همزمان انجام شود.»
فصیح می‌گوید، این پارک در مرز بحران قرار دارد: «طبق آمار‌ها وسعت چیتگر - بدون در نظر گرفتن پستی و بلندی و تپه ماهور‌ها - ۸۷۰ هکتار است، اگر عدد ادعاشده درباره هشت هزار درخت خشک‌شده را هم بپذیریم، در بیشترین حالت ۱۶ هکتار از وسعت پارک به کلونی‌های درختان آلوده تبدیل شده است. ما در مرز خطر قرار داریم و به‌صورت تصاعدی آمار درختان آلوده بالا می‌رود. اگر در همین مرحله برنامه‌های خود را اجرا کنیم، می‌توانیم چیتگر را احیا کنیم.»
معاون خدمات شهری منطقه ۲۲ اضافه می‌کند که در حال حاضر چیتگر به شیوه سنتی آبیاری می‌شود: «برای احیای این پارک طرحی برای انتقال پساب، ذخیره‌سازی و توزیع مناسب آن در پارسل‌های چیتگر و کاشت گونه‌های مناسب اقلیم به‌جای درختان قطع‌شده در نظر گرفته شده است. با جایگزین کردن گونه‌های مناسب، منطقه به جنگل آمیخته تبدیل و از خالص بودن خارج خواهد شد و مشکل آبیاری هم برطرف می‌شود. ما از پساب برای آبیاری چیتگر استفاده خواهیم کرد؛ به همین دلیل برای احداث یک تصفیه‌خانه، از شورای شهر ردیف اعتباری گرفتیم که در ماه‌های آینده این تصفیه‌خانه را احداث و پساب آن را فقط برای چیتگر استفاده کنیم. تصفیه‌خانه‌های خصوصی و دولتی دیگری نیز در این محدوده وجود دارد که می‌توانیم پساب آنها را به چیتگر منتقل کنیم. در شهرک‌های جدید در حال احداث نیز، زمین‌هایی را برای احداث تصفیه‌خانه واگذار کردیم تا در یک بازه زمانی ۱۰ تا ۱۵ ساله پساب آن را به ما تحویل دهند. علاوه بر این یک حوضچه تعدیل سیلاب داریم که برای استفاده از آن هم اعتباراتی در نظر گرفتیم.»
معاون خدمات شهری شهرداری منطقه ۲۲ می‌گوید، قرار نیست در چیتگر هیچ ساختمانی ساخته شود: «مردم نباید نگران باشند؛ چون چکش خوردن درختان و کندن پوست آنها برای حفظ سایر درختان است. این جنگل در زمان احداث درختانی کوچک و با تراکم بالا داشت و بعد از شکل‌گیری جنگل باید طرح‌های